Hala ław chlebowych i kramy: Galeria Sztuki Gotyckiej

Galeria Sztuki Gotyckiej to duża wystawa prezentująca sztukę gotycką okresu od 1. połowy XIV w. do połowy XVI w. Znajduje się w hali ław chlebowych i sąsiadujących kramów, na parterze we wschodnim skrzydle Ratusza Staromiejskiego.

 

Znajdują się tu cenne dzieła rzeźby, malarstwa i największy w Polsce, unikatowy w skali Europy środkowej zbiór witraży gotyckich. Wszystko to eksponaty w dużej części toruńskie (produkcji warsztatów toruńskich), związane z miastem, które do końca XIV wieku było największym centrum sztuki artystycznej w państwie krzyżackim (o dawnej toruńskiej sztuce artystycznej tutaj). Ponadto jest też wiele dzieł pochodzących ze Śląska, nieliczne także z Wielkopolski, Małopolski i in.

 

       

 

Zgromadzone tu dzieła stanowiły głównie wyposażenie kościołów i tworzyły wraz z architekturą niepowtarzalny klimat gotyckich świątyń. Czas powstania tychże dzieł przypada na lata od ok. połowy XIV do 1. połowy XVI wieku, czyli na okres dojrzałego i późnego stylu gotyckiego.

 

    

 

Do najcenniejszych tu prezentowanych należą m.in.: średniowieczne rzeźby Madonny Bolesnej i św. Jana Ewangelisty (1330-1350) z grupy Ukrzyżowania na łuku tęczowym w kościele Świętojańskim (fotografie powyżej), figura króla z Pokłonu Trzech Króli (pocz. XVI w.), obraz Salvator Mundi (Chrystus Zbawiciel Świata; ok. 1500 r.) z klasztoru dominikanów w Krakowie (patrz niżej), oraz niezwykłej urody XIV- i XV-wieczne witraże z kościołów z Torunia i Chełmna. Prezentowany tu zespół witraży, będący największym w polskich zbiorach muzealnych, jest dowodem nadzwyczaj wysokiego poziomu średniowiecznego witrażownictwa toruńskiego, którego znane wyroby sięgały daleko poza granice państwa krzyżackiego.

Z tego samego czasu pochodzą rzeźby z Iławy oraz Maria Bolesna z Gostkowa. Z 2. poł. XIV wieku wywodzą się dwa skrzydła tryptyku ze Złotego Stoku, przedstawiające Świętych Pańskich, których wykonawcą był warsztat śląski, pozostający pod wpływem Mistrza Madonn na Lwie.

 

Koniec XIV i pierwsze dziesięciolecia XV wieku to okres trwania „stylu międzynarodowego”, z dostrzegalnymi wpływami malarstwa czeskiego. Najlepsze dzieła tego stylu to „piękne Madonny”. Mała figurka Madonny z Dzieciątkiem z ok. 1430 roku umieszczona na wystawie daje wyobrażenie o ich klasie i urodzie.

 

Najliczniej eksponowane są zabytki pochodzące ze schyłkowego okresu gotyku. Zwartą grupę stanowią rzeźby z toruńskiego warsztatu Mistrza Tryptyku św. Wolfganga, działającego tu pod koniec XV wieku: Bóg Ojciec z grupy Tron Łaski, św. Jan Chrzciciel (fotografia obok - z dawnego ołtarza głównego w kościele Świętojańskim >>>), św. Wawrzyniec, św. Wolfgang, św. Marcin i św. Jakub Starszy, oraz te, które powstały w kręgu jego oddziaływania: Król z grupy Pokłonu Trzech Króli, Nieznany Święty w szacie diakona, św. Małgorzata i Nieznana Święta. Inne rzeźby pochodzą z pocz. XVI wieku i zostały wykonane przez członków warsztatów śląskich oraz gdańskich.

 

Malarstwo gotyckie najpełniej wypowiedziało się w nastawach ołtarzowych (retabulum, ołtarz szafiasty), które przybierały kształt tryptyków (gdy do środkowej szafy dodane były dwa skrzydła) lub pentaptyków (gdy były dwie pary skrzydeł) i poliptyków (gdy skrzydeł było więcej). Dzieła te często nie miały charakteru czysto malarskiego. W początkowym zwłaszcza okresie łączyły rzeźbę lub płaskorzeźbę, zdobiące awersy, czyli otwartą (świąteczną) część ołtarza, z malarstwem, które występowało na rewersach. Prezentowane na wystawie zabytki powstały głównie w warsztatach śląskich w 2. poł. XV i 1. poł. XVI wieku. 

 

Z kościoła św. Mikołaja w Brzegu pochodzi Ołtarz Ukrzyżowania. Przedstawia na rzeźbionych awersach w scenie głównej Ukrzyżowanie, a na skrzydłach: Niesienie krzyża, Oczekiwanie na przybicie do krzyża, Zdjęcie z krzyża, Opłakiwanie; na malowanych rewersach: Pojmanie, Chrystus przed Piłatem, Ecce Homo i Niesienie krzyża. Tryptyk ten, choć niekompletny (brak predelli) i skromnego formatu, w niezwykle sugestywny sposób przekazuje bogate treści religijne.

 

Dalsze przykłady sztuki to fragmenty takich właśnie ołtarzy szafiastych. Zachowały się najczęściej skrzydła lub pojedyncze kwatery, np. skrzydło ołtarza z przedstawieniem Ukrzyżowania pochodzące z klasztoru oo. Dominikanów we Wrocławiu, skrzydło ołtarza z kościoła w Strzegomiu, trzy kwatery ze scenami Pasji Chrystusa z klasztoru Klarysek w Głogowie.

Bogaty program ikonograficzny, łączący wątki chrystologiczne, maryjne i hagiograficzne, prezentują cztery skrzydła pentaptyku z ok. 1520 roku wykonane w warsztatach śląskich. Płaskorzeźby awersów zawierają: Nawiedzenie, Zwiastowanie, Boże Narodzenie i Zaśnięcie NMP. Sceny pierwszego zamknięcia to święte i święci: Barbara, Dorota, Apolonia, Małgorzata, Jadwiga, Jerzy, Jan Chrzciciel, Stanisław. Drugie zamknięcie ołtarza ukazuje sceny pasyjne: Biczowanie, Cierniem koronowanie, Upadek pod krzyżem, Ukrzyżowanie. Połączenie cyklu pasyjnego z maryjnym zawiera głębokie treści teologiczne i podkreśla rolę Matki Boskiej w dziele Zbawienia.

 

Nastawy ołtarzowe zajmowały najbardziej eksponowane miejsca w kościołach - przy nich sprawowano liturgię mszy świętej. Każdy gotycki kościół posiadał ich kilka - duże świątynie nawet kilkadziesiąt, np. w kościele Świętojańskim w Toruniu na początku XVI wieku było ponad dwadzieścia ołtarzy. Przetrwały jednak nieliczne - większość, jak te na naszej wystawie - w formie szczątkowej. Jedną z głównych przyczyn ich zniszczenia była zmieniająca się moda. Największe zmiany w wystroju wnętrz kościelnych wprowadził barok. Wiele dzieł plastycznych usunięto ze świątyń przejmowanych przez protestantów (tzw. puryfikacja wnętrz).

 

Jeszcze mniej zachowało się witraży, z uwagi na kruchość materiału i bezpośrednie działanie czynników zewnętrznych. Wypełniały one wielkie okna, które w architekturze gotyckiej, dzięki zastosowanemu systemowi konstrukcyjnemu, zastąpiły płaszczyznę ścian. Witraże z naszej wystawy stanowią unikatową w skali kraju kolekcję. Składają się na nią trzy zespoły, które powstały w warsztatach toruńskich w latach 1330 - 1400. Najstarszych 17 kwater z lat 1330-1350 zdobiło niegdyś okno wschodnie rozebranego w XIX wieku dominikańskiego  kościoła św. Mikołaja na Nowym Mieście w Toruniu. Przedstawiają cykl chrystologiczny rozszerzony o tzw. prefigurację, która w średniowieczu była często stosowanym układem ikonograficznym - polegała na zestawieniu wizerunków proroków i patriarchów ze scenami z Nowego Testamentu, które oni przepowiadali; np. Abraham może występować obok Ukrzyżowania (prefiguruje tę scenę).

Drugą grupę stanowi 20 kwater z lat 1370-1380 z kościoła farnego w Chełmnie. Tematem przedstawień jest dzieciństwo Chrystusa oraz sceny pasyjne; tu także zastosowano opisany wyżej układ ikonograficzny, przedstawiając proroków i apostołów. Trzeci zespół pochodzi z franciszkańskiego kościoła Mariackiego na Starym Mieście Toruniu - witraże nie stanowią zwartego cyklu, co sugeruje, iż pochodzą z różnych okien.

 

 

Obok rozbudowanych opowiadań, przedstawionych w dużych nastawach ołtarzowych i witrażach, istniały pojedyncze sceny ilustrujące jakąś ideę lub dogmat wiary. Powszechnie występującą sceną jest grupa Ukrzyżowania, która umieszczana była na belce tęczowej, pod arkadą oddzielającą nawy od prezbiterium świątyni, np. rzeźby z kościoła Świętojańskiego w Toruniu, z kościoła w Iławie.

Częstą sceną ilustrującą „Świętych obcowanie” oraz ideę ich pośrednictwa u tronu Bożego jest Święta Rozmowa (Sacra Conversazione), składająca się najczęściej z Madonny z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych, np. środkowa część tryptyku z kościoła św. Magdaleny we Wrocławiu - obok Madonny występuje św. Barbara i św. Katarzyna.

Przedstawieniem mającym podobną wymowę - pośrednictwa świętych u Boga - jest epitafium. Upamiętniało ono zmarłego i zachęcało wiernych do modlitwy za jego duszę. Przykładem na naszej wystawie jest Epitafium Andrzeja Pecherera.

Wreszcie pojedyncze figury-symbole: Krucyfiks miał przypominać o męczeńskiej śmierci Chrystusa, przez którą przyniósł zbawienie każdemu, kto w niego wierzy, Madonna z Dzieciątkiem przypomina, że Zbawienie przyszło za jej pośrednictwem.

Pietá - Matka Boska z martwym Chrystusem na kolanach - to temat niezwykle popularny w sztuce gotyckiej. Symbolizował udział Marii w dziele Odkupienia.

 

Chrystus Zbawiciel Świata (Salvator Mundi, fot. obok) z ok. 1500 r. symbolizuje, tak jak Krucyfiks, ideę Odkupienia. Obraz nie przedstawia Chrystusa umęczonego na krzyżu, ale Chrystusa Zmartwychwstałego - zwycięzcę śmierci.

Był to obraz wotywny, o czym świadczyć ma postać u stóp Chrystusa po lewej, przedstawiająca ofiarodawcę. Pozostałe klęczące postaci zostały domalowane później.

Obraz ten trafił do muzeum w 1964 r. z Muzeum Narodowego w Warszawie błędnie zidentyfikowany jako obraz toruński Salvator Mundi z 1420 r., do 1939 r. znajdujący się w toruńskim kościele Świętojańskim, a będący dziełem wyższej klasy artystycznej (zobacz: Salvator Mundi).

 

Na wystawie znajduje się kilka pojedynczych obiektów z wyposażenia ołtarza: kielich, cyborium i kadzielnica. Są to bardzo skromne przykłady tego typu naczyń; wykonane z drogocennych materiałów, stawały się często przedmiotem grabieży lub wojennych łupów.

Typ ołtarzyka domowego prezentuje alabastrowa płaskorzeźba z poł. XV wieku przedstawiająca Narodziny Marii, wykonana w Anglii.

Chrzcielnica z kościoła w Grębocinie koło Torunia została prawdopodobnie wykonana przez warsztat toruński, pozostający pod wpływami gotlandzkimi. Być może w zagłębieniu czaszy umieszczona była mosiężna misa chrzcielna – podobna do tych prezentowanych na wystawie.

Wśród przedmiotów kultowych bardzo ważną rolę spełniały relikwiarze. Toruński należy do grupy relikwiarzy hermowych. Pochodzi z Kolonii z ok. 1400 roku.

 

 

Wyjątkowym i cennym zabytkiem o wysokiej klasie artystycznej jest figura Chrystusa w Grobie z warsztatu toruńskiego z ok. 1400 r. Jej długość wynosi 2,54 m i tym samym jest to jedyna tej wielkości taka rzeźba na terenie Polski i jedna z największych na świecie. 
O wyjątkowości i dużej wartości artystycznej rzeźby świadczy też precyzja w oddaniu anatomii postaci, zarysów kości i mięśni ciała martwego, sztywno wyciągniętego z opuchniętymi dłońmi i rękoma w nienaturalnym skurczu, wzdętym podbrzuszem sugerującym początek procesu rozkładu, skrzepłą krwią oraz szczególnie ekspresyjnie i naturalistycznie przedstawionej twarzy.