Dawny Dwór Artusa w Toruniu

Dawny Dwór Artusa - siedziba ekskluzywnego Bractwa św. Jerzego i - później - innych bractw-Ław - należał do najbardziej reprezentacyjnych gmachów w Toruniu.
Cała jego nowożytna fasada była nie tylko wyjątkowym dziełem architektonicznym, ale również wyrazem mentalności toruńskiego patrycjusza tamtego okresu oraz jego ambicji, wyrazem humanizmu renesansowego charakterystycznego dla protestanckiego Torunia oraz wyrazem fascynacji w nowożytnym Toruniu starożytnym Rzymem i republiką wenecką.
Fenomen Dworu Artusa - w kontekście zarówno formy architektonicznej, jak i społecznej - wyrażał się faktem bycia sposobem manifestacji odrębności miast pruskich, zwłaszcza Torunia i Gdańska w ramach państwa polskiego, ich świadomości i tożsamości opartej na uprawnieniach samostanowienia oraz był manifestacją idei miasta-republiki i cnót starorzymskich w okresie renesansu.
 
 

Lokalizacja
Stare Miasto, południowa pierzeja Rynku Staromiejskiego
nie istnieje
istniał od 1385 r. do 1802 r. (rozebrany z uwagi na "zły stan techniczny")
po rozbiórce zastąpiony mniej okazałym gmachem, który z kolei w 1891 r. zastąpiono obecnym 

 
Istniejący dziś w Rynku Staromiejskim budynek Dworu Artusa pochodzi z 1891 roku i został postanowiony na miejscu poprzedniego, z roku 1385.
Dawny Dwór Artusa - siedziba ekskluzywnego Bractwa św. Jerzego i innych bractw-Ław - należał do najbardziej reprezentacyjnych gmachów w Toruniu (o tradycji Dworu Artusa tutaj). Zwłaszcza po renowacjach manierystycznych w XVII w. (1625, 1681, 1701 r.) w swym gotyckim zrębie, prezentował się niezwykle okazale, bogato, a jego bogato zdobiona elewacja wyrażała treści alogoryczne i ideologiczne wyrażające ówczesną toruńskość (zobacz: Respublica Thorunensia).
Szerokość Dworu wynosiła ok. 13,5 m (obecny ma 25 m), wysokość ok. 25,5 (tj. do wysokości gzymsu obecnego), długość ok. 25 m w głąb budynku.
 
"Stowarzyszenie arturiańskie"
Dwory Artusa, powstające w bogatych nadbałtyckich miastach Hanzy (zobacz: Toruń: Hanzeatyckie emporium) od początku związane były z bractwami św. Jerzego, skupiającymi kupców dalekomorskich, hurtowników i rycerzy osiadłych w tych miastach. W Toruniu poza bractwem św. Jerzego "stowarzyszenie arturiańskie" tworzyło też Bractwo Kupieckie.
Wspólna nazwa dworów pochodzi od imienia legendarnego wodza Celtów Artura (V i VI w. n.e.). Dla ówczesnych ludzi był on wzorem cnót rycerskich a Okrągły Stół, przy którym zasiadał ze swoimi dzielnymi rycerzami, symbolem równości i partnerstwa.
"Stowarzyszenia arturiańskie" miały więc za cel pielęgnowanie "rycerskiej towarzyskości" oraz ochronę wspólnych interesów zawodowych-kupieckich. Jednocześnie spajał ich cel religijny - bractwa urządzały i fundowały kaplice, altarie, naczynia i sprzęty liturgiczne; w Toruniu była to kaplica św. Mikołaja w kościele Świętojańskim.
Od 1385 r. Bractwo św. Jerzego - rozpoczynające kosztowną budowę Dworu Artusa (chociaż wtedy jeszcze nie stosowano tej nazwy) - dopuściło w swoje szeregi szersze grono kupców, zdobywając tym samym większe fundusze na budowę gmachu. Członkiem stowarzyszenia arturiańskiego mogli być przedstawiciele środowiska kupieckiego, a dostęp oparty był na cenzusie majątkowym - kupiec musiał mieć dochód nie mniejszy niż 20 grzywien.
Od pocz. XV w. stopniowo decydujący głos w sprawie przyjmowania nowych członków osiągała Rada miejska, która wcześniej, bo już w XIV w. udzielała się w funkcjonowanie stowarzyszenia nadając np. przywileje (np. prawo korzystania z lasów miejskich, nadając łąki itp.).
 
W Dworze Artusa stowarzyszenie arturtiańskie dzieliło się od ok. 1400 r. na Ławy - mniejsze, wyodrębnione stowarzyszenia o własnych statutach, władzach. Każda Ława miała swojego patrona.
Z 1443 r. pochodzi wzmianka, że stowarzyszenie arturiańskie w Toruniu podzielone jest wewnętrznie na "duży" i "mały" Dwór, a po II pokoju toruńskim (1466 r.) część członków starego i ekskluzywnego stowarzyszenia arturiańskiego opuściła Dwór Artusa przenosząc się do zbudowanego w 1484-1489 r. Dworu Bractwa św. Jerzego, zwanego wtedy Junkerhof (dwór rycerski). Określenie to odnosiło się do rycerskości i rycerskich ideałów członków, co sugeruje, że było to bardziej ekskluzywne towarzystwo, którego członkowie wywodzili się z dawnego bractwa św. Jerzego o rycerskich tradycjach i wysokich walorach moralnych.
Odtąd (około lat 80. XV w.) poszczególne Ławy zajmowały w Wielkiej Sali Dworu Artusa własne "kąty" (Ecke).
 
W XV i XVI w. stowarzyszenie arturiańskie kładło większy nacisk na pielęgnowanie eleganckiej, dworskiej i rycerskiej obyczajowości członków. Powróciła więc dawna tradycja rycerska. Poszczególne Ławy wydawały uczty z okazji świąt swych patronów, świętowano i manifestowano swoją odrębność podczas różnego rodzaju świąt, uroczystości miejskich, religijnych, a przy okazji bawiło się całe miasto. Urządzano zawody, parady i prestiżowe turnieje rycerskie z udziałem członków bractw arturiańskich z innych miast. W ten sposób wzmacniany był dawny "rycerski" etos miasta, jednoczący wszystkich mieszkańców i pielęgnujący jego tożsamość opatrą na kulturze dworsko-turniejowej.
 
Fakt ten był też ważnym czynnikiem budującym specyficzny dla XVI i XVII-wiecznego Torunia - i innych protestanckich, niezależnych miast północnej Europy - północnoeuropejski humanizm protestancki. Idea arturiańska i fenomen Dworu Artusa w wielkich miastach pruskich odgrywał jedną z najważniejszych ról w kształtowaniu postaw społecznych i politycznych tych miast. Splatało się to jednoznacznie z faktem posiadania przez te miasta, a zwłaszcza przez Toruń i Gdańsk uprzywilejowanej autonomii prawno-ustrojowej, praw do samostanowienia, uzyskanych od króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka (zobacz: Przywileje kazimierzowskie dla Torunia). Autonomia miast pruskich była tak znacząca, że w 1490 r. Stany Pruskie wręcz stwierdzały, że stanowią jedno ciało z Koroną, ale nie są poddanymi Korony. W rezultacie wielkie miasta pruskie oddziaływały na mniejsze miasta Prus Królewskich, Prus Książęcych i Królestwa Polskiego. Stanowiły niedościgniony wzór do naśladowania, również dla stołecznego Krakowa. Krakowowi imponowały od XIV w. pruskie miasta hanzeatyckie. Kraków sięgał do tutejszych wzorów, czego przykładem może być tamtejszy dom przy Rynku Głównym 7, który w wyniku badań historycznych został rozpoznany jako lokal korporacji kupieckiej oparty przestrzennie na modelu Dworu Artusa. Jednak zabrakło w mieszczaństwie Krakowa idei, etosu arturiańskiego, wszak miasto to funkcjonowało w odmiennym kręgu kulturowym. Próbowano jedynie naśladować wizualne i estetyczne środki wyrazu, czego kolejnym przykładem może być fakt zatrudnienia przez Radę Krakowa w 1454 r. mistrza Jana, kamieniarza z Torunia do pracy przy szczytach i dachu tamtejszego ratusza.
 
Fenomen Dworu Artusa - w kontekście zarówno formy architektonicznej, jak i społecznej - wyrażał się więc faktem bycia sposobem manifestacji odrębności miast pruskich, zwłaszcza Torunia i Gdańska w ramach państwa, ich świadomości i tożsamości opartej na uprawnieniach samostanowienia oraz był manifestacją idei miasta-republiki i cnót starorzymskich w okresie renesansu.
 
Budynek i treść jego elewacji
W wyniku modernizacji w XVII w. gotyckiej dotąd fasady Dwór Artusa otrzymał bogato zdobioną treściami alegorycznymi i ideologicznymi manierystyczny wystrój elewacji.
Fasada w dolnej części w końcu XVII w. pokryta została boniowaniem. Pośrodku umieszczony był tu portal (powstały najpewniej w 1625 r.) ozdobiony kolumnami jońskimi wykonanymi z czerwonego marmuru, którego gzyms flankowały dwie postaci rycerzy w strojach antycznych (stosowany często wizerunek żołnierza rzymskiego był w nowżytnym Toruniu popularną formą wyrazu fascynacji ustrojem i kulturą starożytnego Rzymu, a w znaczeniu symbolicznym pełnił rolę strażnika swobód obywatelskich w republice toruńskiej). Pomiędzy nimi, na osi wejścia, znajdował się okrągły otwór okienny ozdobiony herbem Torunia. Podobnej wielkości okrągłe płyciny znajdowały się po bokach rycerzy i zawierały przedstawienia herbu Prus Królewskich i Królestwa Polskiego (o znaczeniu eksponowania zestawu tych trzech herbów zobacz też tutaj). 
 
Powyżej fasadę z zachowanymi ostrołukowymi wnękami gotyckimi pokrywały bogate malowidła przedstawiające: na dole: ciąg 22 herbów miast, z którymi Toruń utrzymywał rozległe stosunku handlowe w średniowieczu i czasach wczesnonowożytnych (o hanzeatyckim Toruniu tutaj), wyżej w blendach: wizerunki królów polskich od Władysława Jagiełły do Zygmunta III Wazy, pomiędzy oknami trzy wizerunki królów w całej postaci (ci królowie, których chciano najmocniej wyeksponować: Władysław Jagiełło jako zwycięzca Krzyżaków pod Grunwaldem i założyciel dynastii jagiellońskiej, Kazimierz Jagiellończyk jako władca, który wydał Toruniowi niezwykle ważne tzw. przywileje kazimierzowskie, za panowania którego Toruń i Prusy Królewskie stały się częścią Polski, wreszcie Zygmunt III Waza jako władca, aktualnie wówczas panujący; o pobytach królów polskich w Toruniu tutaj); umieszczenie wizerunków królewskich na budynku prestiżowym miejskim w Toruniu było symbolem wierności władcom Rzeczypospolitej, ku którym Toruń dobrowolnie zwrócił się w 1454 r. (zobacz: Toruń buntuje się przeciwko krzyżakom) otrzymując wkrótce liczne uprawnienia dające mu niespotykaną dla miast polskich niezależność (zobacz: Respublica Thorunensa, wielkie miasto pruskie).
Wyżej w blendach: postaci alegoryczne cnót i bohaterów antycznych: Alkibiades, Trazybul, Konon, Marek Furius Kamillus, Marek Klaudiusz Marcellus, Horacjusz Kokles, Mucius Scaevola i Flaminius oraz Hamilkar i Hannibal.
Jeszcze wyżej w blendach umieszczono alegorie cnót chrześcijańskich (3 cnoty boskie i 4 cnoty kardynalne) i mieszczańskich z ich atrybutami: Fides (wiara, z krzyżem), Spes (nadzieja, z kotwicą), Charitas (miłosierdzie, z dzieckiem na ramieniu i drugim przy ręce), Pax (pokój, z gołębiem i palmą), Concordia (zgoda, z gałązką oliwną), Iustitia (sprawiedliwość, z mieczem i wagą), Prudentia (mądrość, z wężem), Fortitudo (odwaga, z kolumną), Temperamentia (umiarkowanie, leje wodę do kielicha), Patientia (cierpliwość, z barankiem).
W blendach okrągłych przedstawiono rycerzy w szyku turniejowym, w pozołacanych zbrojach, z kopiami.
 
Poza tym cała część elewacji powyżej parteru ozdobiona była stiukowymi dekoracjami o motywach roślinnych w kolorze ciemnoczerwonym, w typie zdobnictwa znanym np. z Kamienicy Pod Gwiazdą.

Szczyt, flankowany smukłymi wieżyczkami narożnikowymi z latarniami i baniastymi hełmami, zdobiło malowidło św. Jerzego na koniu pod złotą kulą, symbolizującą słońce. 
 
Wnętrze
Wewnątrz parter budynku zajmowała wielka sala wysokości 6 i 1/3 m o 6 przęsłach wspartych na 2 kolumnach, nad którą znajdowała się zbrojownia i inne pomieszczenia. W poszczególnych miejscach sali znajdowały się ławy bractw-członków Dworu Artusa.
Przy wschodniej ścianie (na lewo od wejścia) znajdowała się Ława św. Jerzego - najstarsza i arystokratyczna spośród całego 'stowarzyszenia arturiańskiego'. W 1503 roku na całej powierzchni tej ściany wykonano malowidło przedstawiające św. Jerzego walczącego ze smokiem. Wykonanie go powierzono mistrzowi Anthoniusowi z Wrocławia. Scena walki odbywała się na tle pejzażu z widokiem Torunia i zamku krzyżackiego (wówczas już nieistniejącego). Był to więc najstarszy znany dziś widok miasta.
Przy zachodniej ścianie (na prawo od wejścia) znajdowała się Ława św. Reinholda - bractwa żeglarzy i właścicieli szkut. Na ścianie znajdowała się statua przedstawiająca św. Reinholda w pełnej zbroi oraz malowidło ścienne wyobrażające tegoż świętego; w jednej ręce trzymał miecz, na którego czubku zatknięta była głowa Karlmanna, którego święty zabił, w drugiej ręce natomiast tarczę z dwoma polami (czarnym i czerwonym) z lwem pośrodku. Na ścianie tej wisiały też zbroje turniejowe.
Pośrodku sali znajdowała się Ława Mariacka - właścicieli okrętów i kupców-hurtowników, głównie zbożowych. Z tą Ławą związane było malowidło na południowej ścianie, przedstawiające scenę Hołdu Trzech Króli, wykonane również przez mistrza Anthoniusa w 1504 roku.
Na ścianach wisiały też kobierce, półki na naczynia (talerze, kufle, dzbany, kielichy, cynowe wilkomy i srebrne puchary) i obrusy, poroża jeleni; stały drewniane szafy oraz zbroje turniejowe. Na ścianie północnej, a więc od strony Rynku, znajdowało się malowidło św. Katarzyny.
Sala posiadała także emporę muzyczną zbudowaną w 1645 r. (chór dla muzykantów) oraz bogato zdobiony kominek z marmurową oprawą. Ze sklepień spuszczano wielkie koliste świeczniki.
Posadzka wykonana była z szachownicowo ułozonych białych i czarnych marmurowych płyt.
W 1455 roku Rada miejska poleciła przetopić wszystkie srebra z kościołów i z Dworu Artusa na potrzeby finansowania wojny trzynastoletniej. Szybko jednak uzupełniono wyposażenie. Wśród najcenniejszych obiektów można wymienić np. srebrną rzeźbę św. Jerzego, srebrne kielichy, cenne zbroje, broń turniejową, złocone puchary. Cały ten skarbiec Dworu Artusa ucierpiał poważnie, gdy Szwedzi zdobywszy Toruń w 1703 r. nałożyli na miasto ogromną kontrybucję. Wtedy srebrne artefakty artusowe o wartości 2545 florenów zostały przekazane na ten cel (zobacz: Oblężenie Torunia w 1703 r. Szwedzkie ostrzeliwanie).
 
    
Jedne z niewielu zachowanych elementów wyposażenia dawnego toruńskiego Dworu Artusa: kafle figuralne z wyobrażeniem Dawida z harfą (po lewej) i Samsona (po prawej), 2. poł. XVI w., pierwotnie malowane i złocone
 
 
Król polski Jan Olbracht w czasie dłuższego pobytu w Toruniu (1494-1495) urządzał tu wieczorne zabawy z udziałem nie tylko rajców, ale ich żon i córek. W budynku obradowały też niektóre sejmiki pruskie. Ponadto w Dworze gościli królowie polscy, szwedzcy, pruscy, wielcy mistrzowie krzyżaccy, carowie rosyjscy oraz przedstawiciele Hanzy i zamorscy kupcy.
Pierwszym królem polskim, który był w Dworze Artusa był Kazimierz Jagiellończyk. W Toruniu przebywał on aż 16 razy, a najdonioślejsza wizyta wiązała się z zawarciem z Krzyżakami II pokoju toruńskiego 19 paździenmrika 1466 r.
Później, w 1520 r. kiedy do przebywającego w Toruniu króla Zygmunta I Starego dotarła wieść o narodzinach następcy tronu - Zygmunta II Augusta, odbywały się w Toruniu królewskie uroczystości, a jedną z królewskich łaskawości było wytoczenie dla ludu beczek piwa przed Dwór Artusa.
Z kolei w 1626 r. na odbywające się w toruńskim Ratuszu Staromiejskim i Dworze Artusa obrady sejmu i izby poselskiej przybył król Zygmunt III Waza.
Ostatnim królem polskim goszczącym w Dworze Artusa był August II Mocny, biorący udział w karnawale, któego bale odbywały się z jego udziałem w Ratuszu Staromiejuskiekm i Dworze Artusa.
 
 
Puchar z czaszą z łupiny orzecha kokosowego wykonany dla Dworu Artusa w Toruniu przez złotnika toruńskiego, Jacoba Saxa, ok. 1665 r.
Użycie naturalnych surowców (jak tutaj orzecha kokosowego) w wyrobach artystycznych złotniczych było szczególnie modne w europejskiej sztuce manierystycznej, zwłaszcza w złotnictwie Augsburga i Norymbergii, dlatego zastosowanie takiego rozwiązania w złotnictwie toruńskim, osiągającym wtedy najwyższy poziom artystyczny w całej Rzeczypospolitej, jest szczególnie wyjątkowe i cenne (zobacz: Dawne złotnictwo toruńskie).
 
 
19. października 1466 roku w Dworze Artusa miało miejsce jedno z najważniejszych wydarzeń w historii Polski: został zawarty drugi pokój toruński, między Polską, a państwem krzyżackim, kończący wojnę trzynastoletnią. Na mocy pokoju Polska odzyskała zachodnią część państwa krzyżackiego (Prusy Królewskie z tzw. wielkimi miastami pruskimi (Toruniem, Gdańskiem, Elblągiem), tj.: Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (dostęp do Bałtyku), Ziemię Chełmińską z Toruniem, Żuławy z Malborkiem i Elblągiem), która początkowo miała autonomię oraz Warmię; wschodnia część (późniejsze Prusy Książęce) stała się lennem Polski.
 
Budynek miał 4 sklepione piwnice, które służyły jako wyszynki.
W piwnicach Dworu w 1568 roku założono pierwszą toruńską oficynę drukarską (patrz: Dawne drukarnie i drukarstwo toruńskie).
Szczegółowa informacja o piwnicach pochodzi z 1708 r. Wtedy również były wynajmowane na wyszynk wina. Nad wejściem do jednej z nich (nad szyją piwniczną) na żelaznym, częściowo pozłacanym drążku wisiał drewniany wieniec winorośli, również pomalowany i złocony. W trzech piwnicach stały pomalowane na czerwono stoły i ławy, w jednej z przednich piwnnic stał piec i kominek.

W Dworze Artusa po tumulcie toruńskim w 1724 roku przez 30 lat protestanci toruńscy odprawiali swoje nabożeństwa, zanim w 1756 roku zakończyli budowę nowego zboru (obecnego Kościoła Ducha św.). W tym samym okresie, poza nabożeństwami, Dwór służył jako giełda.
 
Budynek uległ niemal całemu wypaleniu w 1703 roku, w czasie oblężenia szwedzkiego podczas wojny północnej (zobacz: Szwedzkie ostrzeliwanie Torunia).
Został rozebrany w 1802 roku i zastąpiony nowym w 1829 roku, który dodatkowo powiększono o sąsiednią kamienicę. Po rozwiązaniu Bractwa św. Jerzego w 1842 roku gmach został przeznaczony na teatr miejski (występował tu m.in. Henryk Wieniawski w 1879 roku). Budynek ten z powodu pękania ścian rozebrano, po czym w 1891 roku postawiono gmach obecny.
Oprac. Arkadiusz Skonieczny, data publikacji: 27-11-2012
  • drukuj
  • poleć artykuł
Komentarze użytkowników (0)
Brak komentarzy. Bądź pierwszy - dodaj swój komentarz
Dodaj swój komentarz:


pozostało znaków:   napisałeś znaków:

Kontakt

tel. 56 621 02 32
biuro@toruntour.pl
formularz kontaktowy
 
 
   
Właścicielem i operatorem Toruńskiego Portalu Turystycznego funkcjonującego pod domeną toruntour.pl jest Toruński Serwis Turystyczny, Toruń, ul. Rabiańska 3 (mapa), tel. 66 00 61 352, NIP: 8791221083.
Materiały zawarte w Toruńskim Portalu Turystycznym www.toruntour.pl należą do ich autorów lub właściciela serwisu i są objęte prawami autorskimi od momentu powstania Portalu w 2015 r. Wszelkie wykorzystywanie w całości lub we fragmentach zawartych informacji bez zgody Wydawcy Serwisu jest zabronione.
Polityka cookies
 
Jeżeli chcesz opublikować swój artykuł lub napisać do Toruńskiego Portalu Turystycznego ponieważ gdzieś do tekstu wkradł się błąd, chcesz nawiązać współpracę lub po prostu przekazać swoją opinię, możesz to zrobić używając adresu mailowego biuro@toruntour.pl. Żadna wiadomość nie pozostanie bez odpowiedzi!
 
Zostań naszym patronem. Poznaj szczegóły i możliwości tutaj