Twierdza Toruń

XIX-wieczna Twierdza Toruń, na którą składa się ponad 150 obiektów, w tym 15 dużych fortów, jest jedną z atrakcyjniejszych osobliwości Torunia poza jego historycznym centrum - Średniowiecznym Zespołem Miejskim wpisanym na Listę UNESCO, gotyckimi zabytkami, piernikami, Mikołajem Kopernikiem. Jest niezwykle cennym zabytkiem militarnym w skali europejskiej i jednym z największych systemów fortyfikacyjnych na terenie dzisiejszej Polski, powstałym w XIX w. dla obrony ówczesnej wschodniej granicy Królestwa Prus. W XIX w. (po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.), w okresie zaboru niemieckiego, Toruń stał się twierdzą w znaczeniu warowni państwowej.
 
 
Twierdza Toruń to jednak nie tylko owe XIX-wieczne obwarowania fortowe. Toruń jest bowiem jednym z niewielu miast Europy, w którym obok tej niemal kompletnie zachowanej twierdzy pruskiej (Twierdza Toruń; Festung Thorn), przetrwały też i starsze obiekty architektury militarnej o wysokich wartościach obronnych: fragmenty średniowiecznych murów miejskich, zamkowych oraz resztki obwarowań bastionowych barokowych, a także XIX-wieczna twierdza poligonalna.
 
Fort IV - jeden z dziesiątek elementów (dzieł obronnych) XIX-wiecznej Twierdzy Toruń
 
 
XIX-wieczna Twierdza Toruń, składająca się obecnie z ponad 150 obiektów (z ponad 200 pierwotnie), w tym 15 dużych fortów, jest jedną z atrakcyjniejszych osobliwości Torunia poza jego historycznym centrum - Średniowiecznym Zespołem Miejskim wpisanym na Listę UNESCO, gotyckimi zabytkami, piernikami, Mikołajem Kopernikiem. Jest niezwykle cennym zabytkiem militarnym w skali europejskiej i jednym z największych systemów fortyfikacyjnych na terenie dzisiejszej Polski, powstałym i rozwijanym w XIX w. dla obrony ówczesnej wschodniej granicy Królestwa Prus. W XIX w. (po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r.), w okresie zaboru niemieckiego, Toruń stał się twierdzą w znaczeniu warowni państwowej o strategicznym znaczeniu, której rolą miało być zatrzymanie wojsk rosyjskich.

Jednak już od początku swojego istnienia - od 1. poł. XIII w. przez kolejne stulecia i całą swoją historię Toruń pełnił ważne funkcje obronne, co wynikało nie tylko z jego zawsze strategicznego położenia, ale i roli jednego z najważniejszych i największych miast:
  • już przed połową XIII zaczął powstawać murowany (ceglany) system fortyfikacyjny - podwójne mury obronne z basztami, bramamibarbakanami,
  • później barokowe fortyfikacje bastionowe w XVII w.,
  • a w całym XIX wieku obiekty wielkiej twierdzy obronnej, najpierw poligonalnej,
  • następnie wybudowanej przez Prusaków w latach 1878-1892 wielkiej twierdzy fortowej.
Można zatem w Toruniu dokładnie prześledzić rozwój europejskich systemów obronnych, zmieniających się wraz z rozwojem broni i sposobami walki.
 

Co zwiedzać?

Do dziś zachowało się w Toruniu ok. 150 budowli obronnych (z dawnych ponad 200) wchodzących w skład tej ogromnej XIX-wiecznej twierdzy. Elementy Twierdzy Toruń otaczają średniowieczne centrum Torunia dwoma pierścieniami: wewnętrznymzewnętrznym, na który składa się przede wszystkim 15 fortów, w tym 7 dużych fortów głównych, 8 pośrednich, oddalonych od śródmieścia o około 3-3,5 km. W ten sposób Toruń stał się twierdzą pruską I klasy, zaliczaną do największych w Europie. Szczególnie wyjątkowym obiektem jest Fort I - jedyny w tej części Europy fort pancerny, który stał się modelem późniejszych fortów grupowych (tzw. fest) budowanych w twierdzach na zachodniej granicy Niemiec, m.in. w Metz.
W związku z tym, że Twierdza Toruń nie brała bezpośredniego udziału w akcjach wojennych, to pod względem stopnia zniszczeń wojennych jest obecnie najlepiej zachowanym pierścieniowym zespołem obronnym w Europie, co nie znaczy, że w ciągu dekad nie ulegała dewastacji.
W 1971 roku zespół fortyfikacji został wpisany do rejestru zabytków. Jednak mimo to na naszych oczach wiele obiektów niszczeje, jest rozkradanych (m.in. z elementów metalowych) i dewastowanych, a służby miejskie i konserwatorskie nie wykazują się skutecznością egzekwowania ochrony i zabezpieczenia.
Obiekty Twierdzy Toruń łączy czarny szlak turystyczny o długości 44 km.
Do zwiedzania udostępniono jednak niewiele z obiektów. Najlepiej przygotowany do ruchu turystycznego jest Fort IV, który można zwiedzać codziennie (zobacz szczegóły >>>), Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń (>>>), Fort I (>>>) oraz Fort XIII z izbą pamięci (>>>), jednak nadal pozostający w rękach wojska i dlatego udostępniany jedynie po uzyskaniu zgody Dowództwa 1 Bazy Materiałowo Technicznej Wojska Polskiego.
► Zobacz też: wycieczka z przewodnikiem: Toruń obronny XIX-wieczny
 

Rozmieszczenie obiektów Twierdzy Toruń:

Otwórz mapę w większym oknie >>>
 
 
XIX-wieczna Twierdza Toruń (twierdza fortowa pasa zewnętrznego) została zbudowana za "francuskie złoto" po wojnie prusko-francuskiej 1870-1871. 
 

Historia w skrócie

Tworzenie XIX-wiecznej twierdzy toruńskiej nastąpiło po kongresie wiedeńskim w 1815 r. i było jednym z etapów rozwoju obronności Torunia, który trwał nieprzerwanie od powstania miasta w XIII w. Toruń w całej swej historii spełniał ważne funkcje obronne (zobacz: Historia obronności i fortyfikacji w Toruniu).
Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. zakończyła się epoka Księstwa Warszawskiego, a Toruń został przyznany Prusom. Granica prusko-rosyjska przebiegała ok. 10 km na wschód od Torunia, co spowodowało, że utrzymanie twierdzy toruńskiej i dalsza jej rozbudowa stała się sprawą nadrzędną. Ponadto w wyniku szybkiego rozwoju artylerii i zwiększenia jej donośności pojawiły się nowe koncepcje budowy fortyfikacji, polegające m.in. na zwiększeniu obwodu twierdzy.
Rozpoczął się okres budowy w Toruniu twierdzy fortowej, podzielony na dwa etapy: w pierwszym, w latach 1816-1871 powstał tzw. rdzeń - wewnętrzny pierścień fortyfikacji, który później, w drugim etapie po 1872 r. zaczęto rozbudowywać i przekształcać, ale przede wszystkim rozpoczęto budowę pierścienia zewnętrznego - Twierdzy Toruń (Festung Thorn) I stopnia, w skład której wchodzi 15 fortów i ponad 200 mniejszych obiektów.
 
Decyzję o podjęciu budowy wielkiej Twierdzy powzięto mocą rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego z 24. 06. 1872 r. Wtedy też zaliczono Toruń do twierdz I kategorii przewidzianych do intensywnej rozbudowy. Podstawowym motywem, dla którego w ogóle podjęto taką decyzję, było zastosowanie nowego wynalazku techniki militarnej - dział gwintowanych. Wprowadzenie artylerii gwintowanej, o zwiększonym zasięgu i celowości, wywołało przełom w sztuce fortyfikacji - dotychczasowe ciągłe obwody wałów musiały zostać uzupełnione wysuniętym na 3 - 4 km pierścieniem samodzielnych fortów artyleryjskich.
Budowę takich fortów w Toruniu rozpoczęto w 1877 roku i ukończono w 1884. Są to dzisiejsze forty: II, IV, V, VII, XI, XII i XV oraz mniejszy IX. Aby bezpiecznie pomieścić zwiększoną załogę twierdzy i odpowiednie zapasy, rozszerzono też stare umocnienia wokółmiejskie (tzw. pierścień wewnętrzny) powstałe w 1. poł. XIX w.
 
 
Nowy etap "rewolucji fortyfikacyjnej" wywołany z kolei wprowadzeniem pocisku burzącego (1883 r.) spowodował konieczność przebudowy dopiero co ukończonych dzieł oraz rozbudowy pasa fortecznego. W latach 1888-1893 powstały więc forty: I, III, VI, VIII, X, XII i XIV oraz pomiędzy nimi 83 schrony i ponad 20 baterii ziemnych. Później jeszcze, w latach 90. oraz około 1905 i 1914 roku istniejące obiekty modernizowano, budowano nowe - w tym baterie pancerne. Do roku 1914 liczba budowli fortecznych wzrosła do ponad 200. Łącznie na budowę, utrzymanie i wyposażenie obiektów fortecznych wydano sumę 60 milionów marek.
 
Twierdza Toruń ok. 1895 r.
 

Co zbudowano?

Toruńska twierdza fortowa składa się z pierścienia zewnętrznego o obwodzie ok. 22 km, w skład którego wchodziło ponad 200 dzieł obronnych:
  • 15 fortów (7 głównych i 8 pośrednich),
  • 84 schronów międzypola: 32 piechoty, 26 amunicyjnych oraz 26 artyleryjskich,
  • 70 dzieł rozbudowy mobilizacyjnej: 55 schronów rezerw odcinkowych i 15 tradytorów,
  • 39 baterii artyleryjskich: 4 pancerne, 18 baterii oraz 17 na międzypolach.
Poza tym:
*  System łączności i komunikacji twierdzy, tj. drogi rokadowe, forteczne, sieć telegraficzna i telefoniczna.
*  System nawodnienia i odwodnienia twierdzy, tj. ujęcie wody pitnej, kanały, studzienki, śluzy i fosy.
*  System maskujący twierdzy, tj. maski leśne, obwałowania, szpalery drogowe i zadrzewienia terenu.
*  Zespół budowli zaplecza twierdzy: kościół garnizonowy św. Katarzyny, cmentarz garnizonowy, szpital, koszary, magazyny żywności, opału i amunicji, piekarnia, pralnia, warsztaty, radiostacja oraz stacja gołębi pocztowych itd.

Do naszych czasów całkowicie zniszczone zostały 53 obiekty, a w ruinie pozostaje 27. Z fortów przetrwały wszystkie, lecz w różnym stanie. Niektóre z nich sa obecnie r ękach prywatnych, inne komunalnych, mieszcząc różnego rodzaju funkcje usługowe, produkcyjne lub popadając w dewastację.
 

Dla kogo zbudowano?

W końcowym okresie zaboru niemieckiego (przed I wojną światową) jako nadgraniczna twierdza Cesarstwa Niemieckiego posiadał Toruń silny garnizon. Stacjonowały tu:
  • 3 pułki piechoty
  • pułk ułanów
  • batalion saperów
  • batalion sanitarny
  • szkoła obserwatorów lotniczych
  • jednostka sterowcowa
  • pułk artylerii ciężkiej
  • pułk artylerii konnej
Na położonym na południowych krańcach Torunia poligonie ćwiczyły jednostki artylerii również z innych garnizonów. Tutaj w 1913 r. w czasie manewrów cesarskich wypróbowano Grubą Bertę - haubicę Kruppa kalibru 420 mm, która otrzeliwała m.in. Paryż.
 
 
Fort IV Twierdzy Toruń jest obecnie jednym z niewielu przystosowanych do obsługi ruchu turystycznego obiektów toruńskiej twierdzy XIX-wiecznej
 
 

Twierdza zmienia Toruń

XIX-wieczna twierdza wpłynęła zdecydowanie na rozwój urbanistyczny i przestrzenny Torunia: przekształciła je w potężne miasto garnizonowo-obronne i poza budowlami bezpośrednio związanymi z funkcjami wojskowymi (licznymi dziełami obrony bezpośredniej, koszarami, magazynami, warsztatami, szpitalami, arsenałami), powstały całe dzielnice, np. Wilhelmstadt (Przedmieście św. Katarzyny), rozwinęło się Przedmieście Bydgoskie.
W połowie lat 80. XIX w. w  Toruniu służbę odbywało ok. 4,5 tys. żołnierzy, a z początkiem XX w. liczba ta uległa podwojeniu.
Gospodarka miejska korzystała z obsługi tak dużej liczby żołnierzy. Obsługa tak dużego garnizonu stała się źródłem utrzymania dla wielu ówczesnych torunian.
 
Twierdza Toruń w 1910 r.
 
 
Z drugiej jednak strony ograniczenia i obostrzenia wpłynęły na zahamowanie przestrzennego i ludnościowego rozwoju Torunia oraz ukierunkowanie jego roli jako nadgranicznego miasta obronnego z pozbawieniem innych - dotychczas najważniejszych dla Torunia czynników miastotwórczych, jak funkcja handlowa, administracyjna (siedziba wyższej jednostki administracyjnej) i komunikacyjna. Te czynniki miastotwórcze zostały przez władze państwowe zlokalizowane w niedalekiej Bydgoszczy, co pozwoliło na jej najdynamiczniejszy w całej swej historii rozwój, a jednocześnie spowodowało ograniczenie rozwoju i skutkującą do dziś degradację znaczenia Torunia.
 
    
Mur forteczny od płd-wsch. strony Wilhelmstadt; w głębi widoczny skład saperski (na fot. lewej). Stan z 1900 r.
 
Dzisiejszy obraz Torunia został w znacznym stopniu zdeterminowany jego militarną - forteczną i garnizonową przeszłością XIX-wieczną. Ta przeszłość wpisała w krajobraz centrum miasta monumentalne bryły kościoła św. Katarzyny (garnizonowego) oraz sąsiadujących z nim zespołów koszarowych dawnego szpitala wojskowego. Dalsze zespoły koszarowe znajdują się na Przedmieściu Bydgoskim (przy ul. Sienkiewicza, Broniewskiego i Mickiewicza), na Przedmieściu Jakubskim (gdzie mieści się Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia) oraz na Rudaku.
 
W układ komunikacyjny Torunia wpisało się kilkadziesiąt kilometrów specjalnie budowanych dróg, tworzących obwodnicę forteczną (tzw. rokadę - obecne ulice: Wschodnia, Polna, Okrężna i Okólna) oraz połączenia do śródmieścia - wnętrza obwodu (ul. Chrobrego, Skłodowskiej-Curie, Kniaziewicza, Podgórska) i dojazdy do dzieł obronnych (np. ul. Winna).
Obiekty forteczne zostały obsadzone specjalnie dobranym zespołem roślinności oraz wykorzystano do ich maskowania pasy leśne, tzw. maski leśne. W celu usprawnienia łączności zbudowano sieć telegraficzną, telefoniczną, zbudowano lotnisko, bazę sterowców, a także radiostację.

W czasie I wojny światowej Toruń nie znalazł się w ogniu walk, obiekty forteczne zostały więc niewykorzystane, ale przez to nie zniszczone w wyniku działań wojennych.
 
 
Twierdza toruńska nie była oblegana i nie uczestniczyła w I wojnie światowej.
Po I wojnie, w momencie przejęcia twierdzy przez wojsko polskie w 1920 r. aż około 30% zabudowy miasta było w mniejszym lub większym stopniu związane z garnizonem i fortyfikacjami, a 25% zatrudnionej ludności pracowało na rzecz Twierdzy.
W chwili gdy wojska pruskie opuszczały Toruń w obiektach twierdzy dokonały zniszczeń, które w znacznym stopniu ograniczyły wartość bojową warowni. Zabrano urządzenia artyleryjskie w kojcach obronnych, przyrządy celownicze, drzwi i zasuwy pancerne oraz motory zasilające instalację elektryczną, wentylacyjną i dzwonki alarmowe.
 
Dziś obiekty Twierdzy Toruń nie mają znaczenia militarnego i są zabytkiem dokumentującym rozwój sztuki obronnej.
Fortyfikacje są zabytkami techniki wojennej, wpisanymi w 1971 r. do rejestru zabytków, tworzącymi w Toruniu unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Zabytki te zachowały się w dobrym stanie, choć wiele z nich niestety obecnie ulega dewastacji nie mając odpowiedniego gospodarza i zainteresowania (>>>).

Poznaj Twierdzę Toruń:

  • drukuj
  • poleć artykuł
Komentarze użytkowników (0)
Brak komentarzy. Bądź pierwszy - dodaj swój komentarz
Dodaj swój komentarz:


pozostało znaków:   napisałeś znaków:

Kontakt

tel. 56 621 02 32
biuro@toruntour.pl
formularz kontaktowy
 
 
   
Właścicielem i operatorem Toruńskiego Portalu Turystycznego funkcjonującego pod domeną toruntour.pl jest Toruński Serwis Turystyczny, Toruń, ul. Rabiańska 3 (mapa), tel. 66 00 61 352, NIP: 8791221083.
Materiały zawarte w Toruńskim Portalu Turystycznym www.toruntour.pl należą do ich autorów lub właściciela serwisu i są objęte prawami autorskimi od momentu powstania Portalu w 2015 r. Wszelkie wykorzystywanie w całości lub we fragmentach zawartych informacji bez zgody Wydawcy Serwisu jest zabronione.
Polityka cookies
 
Jeżeli chcesz opublikować swój artykuł lub napisać do Toruńskiego Portalu Turystycznego ponieważ gdzieś do tekstu wkradł się błąd, chcesz nawiązać współpracę lub po prostu przekazać swoją opinię, możesz to zrobić używając adresu mailowego biuro@toruntour.pl. Żadna wiadomość nie pozostanie bez odpowiedzi!
 
Zostań naszym patronem. Poznaj szczegóły i możliwości tutaj