Katedra Trójcy Św. w Chełmży

 

Widok od wejścia głównego w stronę prezbiterium

 

 

Katedra Św. Trójcy w Chełmży wśród zabytków architektury sakralnej Ziemi Chełmińskiej zajmuje szczególną pozycję, nie tylko ze względu na swe miejsce w hierarchii administracji kościelnej. Wśród kościołów Polski północnej najpełniej prezentuje typ wielowieżowego bogato ukształtowanego założenia katedralnego.
Najstarsza, wzniesiona w drugiej połowie XIII wieku wschodnia część kościoła nawiązywała do wzorców nadreńskich katedr romańskich, przede wszystkim w formie zastosowanego planu i ukształtowania architektury zewnętrznej.

Budowę rozpoczęto z inicjatywy pierwszego biskupa chełmińskiego, Heidenreicha (Heidenryka) aktem erekcyjnym z 22 lipca 1251 r. Tym samym jest to - obok kościoła Świętojańskiego w Toruniu - najstarszy obiekt murowany na Ziemi Chełmińskiej.

W 1260 r. w płd. ramieniu transeptu katedry pochowano bł. Jutę von Sangerhausen.

W 1268 r. budującą się katedrę dotknął pożar powstały w wyniku oblężenia przez plemiona pruskie. 
Budowę korpusu ukończono w 1359 r.

 

W katedrze pochowano mistrzów krzyżackich: krajowych: Helmericha von Würzburg (1264 r.), Ludwiga von Schippen (1299 r.) i Konrada Sack (1306 r.) oraz wielkiego mistrza Siegfrieda von Feuchtwangen (1311 r.).

 

W wyniku oblężenia litewsko-tatarskiego w 1422 r. katedrę ponownie dotknął pożar, zniszczeniu uległy szczyty, wieże i większość sklepień.

W 1692 r. wzniesiono obecny barokowy hełm na wieży północnej z fundacji Rady Miejskiej Torunia. Pieniądze na to pochodziły z odszkodowania, jakie Rada Torunia wypłaciła biskupowi Kazimierzowi Janowi Opalińskiemu tytułem potyczek między luteranami a katolikami, do których doszło w czasie procesji Bożego Ciała w Toruniu w 1688 r. Materialną pamiątką wybudowanej wieży (zwanej wieżą Opalińskiego lub toruńską) jest zachowany historyczny tzw. kubek chełmżyński z wygrawerowanym na metalowej oprawce napisem informacyjnym.

W ciągu wieków świątynię odwiedziło wielu polskich królów: Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt August, Zygmunt III Waza wraz z synem Władysławem oraz Jan III Sobieski. 

W 1821 r., po powiększeniu diececji chełmińskiej o tereny Pomorza Gdańskiego katedra Świętej Trójcy w Chełmży została zdegradowana i stała się kościołem parafialnym, a siedzibę biskupa przeniesiono do Pelplina. W 2. poł. XIX w. rozebrano przylegające do kościoła krużganki i zabudowania kapituły.

W 1950 r. w wyniku wyładowań atmosferycznych wybuchł pożar, który dokonał znaczących zniszczeń zabytku. Pożar ten legenda łączy ze wspomnianym kubkiem chełmżyńskim.

Odbudowa świątyni trwała w latach 1968-1971.

W 1960 r. dawna katedra została podniesiona do godności kolegiaty, w 1982 r. papież Jan Paweł II nadał jej tytuł bazyliki mniejszej, a w 1994 r. kościół stał się konkatedrą nowo utworzonej diecezji toruńskiej, wprost nawiązującej do dawnej diecezji chełmińskiej.

 

 

 

 

Dzięki zachowaniu wielu elementów wyposażenia zwiedzenie katedry daje okazję do zapoznania się z czołowymi osiągnięciami pomorskiego rzemiosła artystycznego. Do najcenniejszych obiektów godnych zainteresowania należą m.in.: fragment płyty nagrobnej wielkiego mistrza krzyżackiego Siegfrieda von Feuchtwangena, który przeniósł stolicę Zakonu Krzyżackiego z Wenecji do Malborka w 1309 roku. 

 

W pobliżu ww. płyty nagrobnej znajdują się gotyckie rzeźby Złożenia do Grobu z początku XVI wieku z toruńskiego warsztatu tryptyku św. Wolfganga.

 

Do najstarszych elementów wyposażenia należy Grupa Ukrzyżowania stojąca obecnie w nawie północnej. Datowana jest na 1. poł. XV w., a jej wykonanie wiąże się z warsztatem toruńskim.

 

W transepcie późnorenesansowa ambona z 1604 r. fundacji bpa Wawrzyńca Gembickiego (przekształcona w 1676 r.).

Jej korpus zdobią rzeźby Chrystusa Salwatora, czterech ewangelistów i czterech ojców kościoła (na parapecie schodów). Na baldachimie znajdują się rzeźby aniołów i w zwieńczeniu późnogotycka figura Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI w.

 

Obok, na ścianie wschodniej wspaniały barokowy ołtarz Krzyża Św. ze sceną Ukrzyżowania - marmurowe dzieło toruńskiego architekta Giovanni Battista Cocchi z 1744 roku.  

 

Obok ołtarza stoi naturalnej wielkości późnogotycka figura Chrystusa dźwigającego krzyż.

 

W południowym ramieniu transeptu barokowy ołtarz błogosławionej Juty pochowanej w tej kaplicy w 1260 r., z 1739 roku, wykonany w czarnym marmurze, fundowany przez bpa Andrzeja Stanisława Kostkę Załuskiego. Ołtarz stoi na miejscu wcześniejszego, gotyckiego, przedstawiającego na 15 tablicach sceny z życia bł. Juty i bł. Jana z Łobdowa.

W ołtarzu obraz na płótnie przedstawiający scenę ukazania się Chrystusa Zmartwychwstałego bł. Jucie. Obraz namalowany został przez Tadeusza Kuntzego, jednego z najwybitniejszych malarzy polskiego baroku, wykształconego w Rzymie.

Po bokach stoją drewniane figury śś. Andrzeja i Jana Nepomucena, nad obrazem herb Junosza, Duch Święty w postaci gołębicy i wyżej pelikan karmiący pisklęta.

 

Stopnie schodów prowadzących do kaplicy bł. Juty wykonano w XVIII w. z pociętej gotyckiej płyty nagrobnej wielkiego mistrza krzyżackiego Siegfrieda von Feuchtwangena, zmarłego w 1311 r. i pochowanego w katedrze chełmżyńskiej.

 

W prezbiterium okazały barokowy ołtarz główny św. Trójcy z połowy XVII wieku, jeden z największych na Ziemi Chełmińskiej, z figurami patronów Polski: św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa oraz na szczycie figurą św. Jerzego, głównego patrona diecezji chełmińskiej.

Ołtarz był fundowany przez bpa Andrzeja Leszczyńskiego, został zaprojektowany przez nadwornego architekta Giovanniego Battistę Ghisleniego.

 

W ścianie południowej rzadko spotykany w Polsce taki element architektoniczny w postaci zespołu trzech gotyckich sediliów z końca XIII wieku, stanowiącego bogatą oprawę siedzisk dla celebransa i asysty.

Każda arkada siedziska jest trójlistna, zwieńczona sterczyną. Całość jest bogato płaskorzeźbiona gotyckimi motywami geometrycznymi, a szczególnie wyróżniają się motywy roślinne na kapitelach kolumienek bocznych.

 

Przy bocznych ścianach prezbiterium, jak i w ramionach transeptu, zespół gotyckich stalli z 1519 roku - wybitnego zabytku gotyckiego snycerstwa, uzupełnionych motywami renesansowymi na początku XVII wieku, przeznaczonych pierwotnie dla członków kapituły katedralnej. 

 

Przy ścianie północnej prezbiterium znajduje się renesansowy przyścienny pomnik nagrobny bpa Piotra Kostki z około 1600 roku, warsztatu krakowskiego, wykonany w różnokolorowym marmurze i alabastrze, należy do najokazalszych w Polsce północnej. Jednocześnie jest to  wyjątkowy na ziemiach Polski północnej przykład krakowskiej rzeźby renesansowej.

W niszy przypominającej łuk triumfalny umieszczono postać biskupa, pogrążoną w półśnie, otoczoną przez personifikacje cnót teologicznych i kardynalnych.

 

 

Na ścianie południowej prezbiterium epitafia biskupów: Kazimierza Szczuki (zm. 1694 r.), Adama Kosa (zm. 1661 r.), Kazimierza Opalińskiego (zm. 1693 r.), bliżej ołtarza głównego: obraz olejny na płótnie Pokłon Trzech Króli autorstwa fenomenalnego, rozchwytywanego artysty w swoim czasie, malarza barokowego Luca Giordano (1634-1705), będący darem od króla pruskiego dla ewangelików chełmżyńskich, pierwotnie znajdował się w kościele św. Mikołaja.

 

Na łuku tęczowym późnogotycka grupa Wielkiej Pasji z początku XVI wieku, charakteryzująca się wysokim poziomem wykonania oraz nowatorskim opracowaniem plastycznym, zapowiadającym nowy, realistyczny kierunek w sztuce.

 

Z gotyckich malowideł ściennych zdobiących wnętrze katedry nie zostało wiele. Niestety zniszczone one zostały wskutek pożaru w 1950 r. Jedynym oryginalnym reliktem średniowiecznej polichromii, który przetrwał do dzisiaj jest fragment malowidła z 2. poł.XIV w. z przedstawieniem Chrystusa przywiązanego do słupa, znajdujący się na pierwszym od strony wejścia filarze międzynawowym po lewej stronie. 

 

W południowej nawie, we wnęce po zamurowanym gotyckim portalu, łączącym dawniej katedrę z budynkiem kapituły, umiejscowiono ołtarz z poł. XVIII w. z czarnego marmuru, poświęcony bł. ks. Stefanowi Wincentemu Frelichowskiemu (1913-1945).

W środkowym polu umieszczono współczesny obraz stojącej postaci księdza dzieło artysty malarza Andrzeja Warszyckiego z Torunia, nad nim mały obraz Matki Boskiej Niepokalanej

► Zobacz też: Reliwkie bł. Frelichowskiego >>>

 

W świątyni tej znajduje się także osobliwy świecznik w kształcie głowy jelenia z porożem, który pełni również rolę barometru.
Według starych podań w łańcuch świecznika wplecione są sznury konopne i włosy niewiast, dzięki czemu głowa zwierzęcia się porusza. Kiedy jest słoneczna pogoda – głowa jelenia obraca się w stronę ołtarza, jednak gdy zanosi się na deszcz, zwraca się w kierunku wyjścia z kościoła.