W 1228 roku w następstwie dłuższych pertraktacji Krzyżacy zostali wezwani przez Konrada I mazowieckiego do chrystianizacji i walki z Prusami. Nadanie przez Konrada w charakterze prywatno-prawnym Ziemi Chełmińskiej, zatwierdził cesarz Fryderyk II, przyznając im również te tereny, które zdobędą podczas walk z Prusami. W ten sposób Krzyżacy zdobyli prawną podstawę do utworzenia niezależnego państwa. Ostateczne układy trwały do początku 1230 roku, zakończone wydaną 18. stycznia 1230 roku bullą papieża Grzegorza IX.

W czerwcu 1230 r. w Kruszwicy książę potwierdził nadanie im Ziemi Chełmińskiej i jednocześnie zrzekł się wszelkich praw do krzyżackich podbojów w Prusach. Dokument ten (niezachowany obecnie) długo był uważany przez polskich historyków za fałszerstwo. Tymczasem Konrad w zamian za pozbycie się problemu dawał Krzyżakom to, co należało do Prusów. W ostatnich latach okazało się, że dokument jest jednak najprawdopodobniej autentyczny.

 

 

Hermann Balk (1209-1239) - mistrz krajowy pruski, założyciel Torunia i Chełmna

Krzyżacy w liczbie 7 rycerzy z Hermanem Balk na czele przybyli wiosną 1230 roku do Ziemi Chełmińskiej. Początkowo jednak osiedlili się w nadanej im lewobrzeżnej osadzie Vogelsang (lokalizowanej na miejscu obecnego dworca kolejowego Toruń Główny) oraz Nieszawie (dziś Mała Nieszawka), a w 1231 roku przeprawili się na prawy brzeg Wisły i założyli wokół okazałego dębu swój pierwszy gród-warownię - Toruń (dziś w okolicy wsi Stary Toruń), której 28 grudnia 1232 r. (lub 1233 r.) nadali prawa miejskie (prawo chełmińskie). Już w 1236 r. przeniesli jednak miasto ok. 9 km w górę Wisły rozpoczynając jednocześnie bodowę obok swojego zamku. Dotychczasowy Toruń nazywany był odtąd Starym Toruniem.

 

 

Treść tablicy jest jednak nieprecyzyjna, bowiem kamień nie stoi w miejscu, które w wyniku badań archeologicznych z lat 2016-2018 zostało określone jako pierwotna lokacja Torunia.

 

Obraz Przybycie Krzyżaków na Ziemię Chełmińską,  1713 r., eksponowany w Ratuszu Staromiejskim. Obraz jest dosłowną ilustracją zapisu z XIV-wiecznej kroniki Piotra z Dusburga, mówiącego o założeniu pierwszej krzyżackiej warowni - Torunia - na potężnym dębie.

Przedstawiono spotkanie księcia Konrada mazowieckiego z cesarzem Fryderykiem II oraz obronę przed Prusami (wyobrażonymi jako Saraceni) legendarnej warowni na dębie w Toruniu (obecnie Stary Toruń).

 

 

W 1230 i 1231 roku Krzyżacy weszli w porozumienie z biskupem misyjnym Chrystianem (w 1222 roku otrzymał on od Konrada Mazowieckiego liczne nadania w Ziemi Chełmińskiej), który za obiecaną pomoc miał im przekazać 1/3 podbitych Prus (zatrzymując 2/3 oraz prawa zwierzchnictwa nad całością sobie). W 1233 roku biskup dostał się do niewoli u Sambów, co wykorzystali Krzyżacy i uzyskali od papieża nadanie im całych podbitych dotąd Prusów. Dla Krzyżaków obecność misji cysterskiej, a szczególnie biskupa Chrystiana, była przeszkodą w realizacji ich celów politycznych, sprowadzających się do zorganizowania własnego państwa. W Ziemi Chełmińskiej biskup występował bowiem jako równy im poddany księcia Konrada, a na terenie Prus jako przedstawiciel władzy papieża, czyli zwierzchnik.

W latach 1231-1233 Krzyżacy ostatecznie opanowali całą Ziemię Chełmińską; trzon tych pierwszych wypraw stanowiło rycerstwo polskie, ale po apelach papieża zaczęło przybywać coraz więcej krzyżowców z zachodniej Europy. Krucjaty posuwały się wzdłuż Wisły i Zalewu Wiślanego; w 1237 roku powstał silny gród w Elblągu, co umożliwiło dostarczenie posiłków drogą morską z Niemiec.

 

W latach 1233-1235 do Krzyżaków przyłączyła się część zakonu dobrzyńskiego (sprowadzonego wcześniej do zbrojnego wsparcia misji cysterskiej prowadzonej przez biskupa Chrystiana w Prusach w pierwszej połowie XIII w. pod protektoratem książąt polskich; otrzymali w nadaniu Ziemię Dobrzyńską), a w 1237 roku kawalerowie mieczowi w Inflantach (zakon założony w 1202 roku przez biskupa A. von Buxhövdena, prowadzący podboje północnych ludów bałtyckich, po klęsce w bitwie z Litwinami w 1236 roku zdecydowali się połączyć z Krzyżakami).

 

Krzyżacy, popierani przez cesarstwo i papiestwo (w 1234 roku papież Grzegorz IX wziął ziemie będące we władaniu zakonu, jak i te zdobyte w przyszłości, "pod jurysdykcję i na własność św. Piotra", w 1245 roku cesarz Fryderyk II wydał nową wersję "złotej bulli", która nie tylko potwierdzała nadanie Prus z 1226 roku, ale rozszerzała je na Litwę i Ruś), utworzyli na zajętych ziemiach własne państwo zakonne, dążące do stałego poszerzania swych granic kosztem sąsiadów.  

 

Państwo krzyżackie w Prusach

 

Po objęciu Inflant w 1237 roku próbowali ekspansji na Rusi, ponieśli jednak w 1242 roku klęskę w bitwie na jeziorze Pejpus. W tym samym roku doszło do gwałtownych starć z księciem gdańskim Świętopełkiem (które rozpoczęły się zajęciem przez Krzyżaków Zantyru - grodu założonego nad Nogatem przez Świętopełka na początku XIII wieku), a dodatkowo Prusowie wywołali powstanie (tzw. pierwsze powstanie pruskie). Walki trwały 4 lata; książę został ogłoszony wrogiem chrześcijaństwa, i w jednym szeregu stanęli przeciw niemu zakon oraz książęta wielkopolscy i mazowieccy. W trakcie tych walk Toruń należał do kilku twierdz zakonnych, które nie zostały zdobyte.

 

W 1249 roku, tj. 4 lata po śmierci Chrystiana, Prusowie ostatecznie zostali zmuszeni do przyjęcia chrztu. Jeszcze raz, w 1260 roku plemiona pruskie wywołały powstanie (tzw. drugie powstanie pruskie). Wielkie walki toczyły się na całym niemal terytorium między Niemnem a Wisłą, a oddziały powstańcze docierały aż pod Toruń. Krzyżacy ponosili klęski, padały grody, a w największej bitwie pod Lubawą poległ sam mistrz krajowy Helmerich i ponad 40 rycerzy zakonnych. Wtedy, na mocy ogłoszonej przez papieża Klemensa IV krucjaty, przybyły wojska księcia brunszwickiego oraz margrabiów miśnieńskiego i brandenburskiego. W 1274 roku powstanie upadło, a w 1283 roku całość ziem pruskich ostatecznie znalazła się w rękach Krzyżaków. Przed 1280 rokiem dynamicznie rozwijający się Toruń stał się członkiem związku hanzeatyckiego.

W 1308 roku Krzyżacy zajęli Pomorze Gdańskie (odcinając Polsce dostęp do Bałtyku), co zapoczątkowało okres długotrwałych wojen polsko-krzyżackich. Do ważniejszych bitew należy bitwa pod Płowcami z 27. września 1331 roku, gdzie przegrana Krzyżaków miała dla Polaków duże znaczenie moralne. Pierwszy etap wojen zakończył się w 1343 roku pokojem w Kaliszu. Od 1309 roku siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego był Malbork.

 

Pomnik upamiętniający polsko-krzyżacką bitwę pod Płowcami w 1331 r.

 

Podstawą potęgi politycznej zakonu była znakomita administracja, organizacja ekonomiczna (rozwój handlu i rzemiosła, kolonizacja), która doprowadziła w połowie XIV wieku do uzyskania przez Krzyżaków czołowej pozycji w basenie Bałtyku. Wyrazem tego była m.in. potęga Torunia, miasta grającego w państwie krzyżackim czołową rolę polityczną i gospodarczą. Stałe walki z Litwą przyniosły Krzyżakom sławę międzynarodową i ściągały na wyprawy rycerzy europejskich, prowadziły jednak do utraty przez Zakon jego religijnego charakteru.

 

Zagrożenie Litwy stało się jedną z przyczyn unii polsko-litewskiej w Krewie w 1385 roku oraz chrztu Litwy w 1386 roku. Unia była dla zakonu wielkim zagrożeniem, gdyż dokonana właśnie chrystianizacja Litwy podważała sens dalszej obecności Krzyżaków w tej części Europy. Dlatego zakon nie uznał tego chrztu i natychmiast rozpoczął szeroką akcję propagandową, oskarżając Polaków o wspieranie pogan przeciw chrześcijaństwu. W sierpniu 1409 roku Krzyżacy rozpoczęli tzw. wielką wojnę (atakiem na podtoruńską Złotorię), ponosząc klęskę pod Grunwaldem w 1410 roku, zakończoną w 1411 roku pierwszym pokojem toruńskim. W wyniku tego nastąpiło załamanie potęgi politycznej i gospodarczej Zakonu.
 
W bitwie grunwaldzkiej Toruń lojalnie wypełniał swoje obowiązki wobec krzyżackiego zwierzchnika. W armii wielkiego mistrza znajdował się oddział wojsk toruńskich liczący 214 ludzi, dowodzony przez burmistrza Albrechta Rothe. Podczas bitwy wielu torunian poległo, a spośród ocalałych liczni znaleźli się w niewoli polskiej lub litewskiej. Król uwolnił ich (wśród jeńców był też były burmistrz i znany dyplomata Johan von der Mersche) jednak parę dni po zwycięstwie, domagając się od bogatego i znaczącego miasta hołdu wierności władcy polskiemu.

 

Wzór chorągwi toruńskiej zdobytej przez wojska Władysława Jagiełły pod Grunwaldem w 1410 r.

 

 

Podstawą potęgi politycznej zakonu była znakomita administracja, organizacja ekonomiczna (rozwój handlu i rzemiosła, kolonizacja), która doprowadziła w połowie XIV wieku do uzyskania przez Krzyżaków czołowej pozycji w basenie Bałtyku. Wyrazem tego była m.in. potęga hanzeatyckiego Torunia, miasta grającego w państwie krzyżackim czołową rolę polityczną i gospodarczą.
Ponadto włączenie się Krzyżaków do wymiany w bałtyckim handlu hanzeatyckim spowodowało znaczny rozwój państwa w XIV w.
Stałe walki z Litwą przyniosły Krzyżakom sławę międzynarodową i ściągały na wyprawy rycerzy europejskich, prowadziły jednak do utraty przez Zakon jego religijnego charakteru.

 

Podstawową jednostką administracyjną państwa krzyżackiego była komturia (patrz: komturia toruńska).

Najważniejsze sprawy państwa krzyżackiego omawiane były na zjazdach przedstawicieli kilku miast z wielkim mistrzem. Do 1410 roku w zjazdach uczestniczyły jedynie tzw. wielkie miasta: Chełmno, Stare Miasto Toruń, Elbląg, Knipawa, Stare Miasto Królewiec, Braniewo, Główne Miasto Gdańsk. Przedstawiciele miast mieli wówczas okazję wysuwania wobec władz Zakonu swych skarg i żądań. Pozostałe miasta nie miały bezpośredniego wpływu na politykę zakonu.
Faktycznie jednak zakon krzyżacki nie dopuszczał do udziału we władzy przedstawicieli społeczeństwa, w tym rycerstwa i miast swojego państwa. Władze krzyżackie nie dopuściły też do wytworzenia grupy wielkich posiadaczy ziemskich, ograniczając wielkość nadawanych majątków do 12 łanów chełmińskich. Podobnie hamowały kształtowanie się reprezentacji stanowej oraz przeciwdziałały wpływowi stanów na całokształt spraw państwowych.
Dopiero po klęsce grunwaldzkiej wielki mistrz Heinrich von Plauen w obliczu trudnej sytuacji finansowej Zakonu i przed obawą o rozbudzenie opozycji stanowej, powołał w 1412 r. tzw. radę krajową, obejmującą obok reprezentacji rycerstwa i 7 wielkich miast, także przedstawicieli 4 mniejszych miast: Nowego Miasta Torunia, Brodnicy, Grudziądza i Tczewa.

 

Państwo krzyżackie posiadało własną monetę. Pierwsza mennica powstała na zamku w Toruniu (>>>), a w połowie XIV wieku powstała kolejna, w Elblągu; pod koniec tegoż stulecia działały też mennice w Gdańsku i Malborku.
Zakon krzyżacki, będący instytucją rycersko-szpitalną, opieką nad chorymi prawie wcale się nie zajmował. W XIII wieku powstały tylko 2 szpitale zamkowe - w Toruniu i Elblągu, dopiero w XIV wieku powstały 2 kolejne - w Królewcu i Chełmnie.

 

Półskojec bity w latach 1351-1382, Winrych von Kniprode, mennica w Toruniu