Poliptyk Toruński

 

Poliptyk Toruński to unikatowe i cenne dzieło średniowiecznej sztuki artystycznej, stanowiące znakomity przykład gotyckiego malarstwa tablicowego o europejskim poziomie artystycznym. Jest to wysokiej klasy dzieło o precyzyjnym rysunku, finezyjnym opracowaniu, swobodnym modelunku i szczegółowym wykończeniu.

Ten cenny zespół malarskich tablic gotyckich został skomponowany w spójną całość w ramach poliptyku dopiero na pocz. XX w. 

 

Ołtarz był umieszczony w prezbiterium kościoła Mariackiego i przeznaczony tylko dla mnichów franciszkańskich, od wiernych oddzielała go (i prezbiterium w ogóle) ścianka lektorium.

Poliptyk składa się z tablic i kwater, które powstawały od około poł. XIV w. do ok. 1400 r. Najstarsze z nich to te, przedstawiające epizody z Dzieciństwa Chrystusa. Zostały wykonane w Toruniu najpewniej przez trzech malarzy pochodzących ze środowiska artystycznego Pragi. Kolejne obrazy, ukazujące sceny pasyjne, franciszkańskie i mariologiczne, powstały również w warsztatach toruńskich, w latach ok. 1380–1390. Reprezentują one różny poziom artystyczny i różny sposób recepcji wzorów płynących ze sztuki czeskiej drugiej płowy XIV w. Wg najnowszych ustaleń historyków sztuki wszystkie te elementy oryginalnie nie tworzyły jednolitej całości i zostały połączone w integralną całość jako Poliptyk Toruński, czyli tablicowe retabulum ołtarzowe, w latach 1907-1912, kiedy to konserwacji i naukowej interpretacji poddał je jeden z najwybitniejszych ówcześnie badaczy i konserwatorów na terenie dawnych Prus – Bernhard Schmid.

 

Do naszych czasów nie dotrwała natomiast część centralna Poliptyku - rzeźbiona grupa Koronacji Marii wraz z bocznymi pięcioma złoconymi i srebrzonymi figurami świętych (z niej zachowała się jedynie figura Chrystusa Tronującego) ze zwieńczeniem całości w postaci figur ustawionych pod strzelistymi ażurowymi baldachimami.

 

Półmetrowa figura Chrystusa Tronującego, ok. 1390 r. - jedyna zachowana z całej grupy Koronacji Marii, stanowiącej centrum niezachowanej szafy ołtarzowej Poliptyku Toruńskiego

Monumentalne dzieło składa się z 12 kwater rozmieszczonych obustronnie na 6 tablicach, z których każda z nich mieści po 2 przedstawienia. Głównym wątkiem tematycznym jest 30 scen biblijnych przedstawiających Pasję Chrystusa i Apoteozę Marii, część malowideł ukazuje sceny z legendy świętych franciszkańskich (np. Stygmatyzację św. Franciszka, Modlitwę św. Klary).

 

Jedna z kwater Poliptyku Toruńskiego z przedstawieniem Trójcy Św. jako Quinitas - najwybitniejsza pod względem artystycznym część ołtarza i jednocześnie najbardziej skomplikowana koncepcja teologiczna, mistrzowsko obrazująca prawdy o Stworzeniu, Wcieleniu, Odkupieniu, Zmartwychwstaniu, Sądzie i Eucharystii.

Dzieło powstało w warsztatach toruńskich, przy udziale przynajmniej trzech różnych artystów, z których najwybitniejszym był nieznany autor dwóch dużych pojedynczych kwater awersu (Quinitas oraz Dysputa Jezusa w świątyni) oraz dwóch dwustrefowych tablic z cyklem Dzieciństwa Jezusa (Zwiastowanie, Obrzezanie, Pokłon Trzech Króli, Ofiarowanie w świątyni). Mistrz ten tworzył pod wpływem najlepszych wzorców malarstwa czeskiego, zwłaszcza twórczości Mistrza z Wyższego Brodu.

Całość dzieła badacze wiążą ze stylem praskim wraz z jego włoskimi tradycjami (lekkie kompozycje architektoniczne, pod którymi umieszczono postaci, ciemne karnacje, puncowanie).

 

Jedna z kwater Poliptyku Toruńskiego z przedstawieniem Dysputy Jezusa w świątyni

Poliptyk Toruński został usunięty ze swojego miejsca w prezbiterium kościoła i rozebrany w pierwszych latach po przejęciu kościoła przez bernardynów po 1724 r., którzy zastąpili go nowym ołtarzem do dziś istniejącym (>>>) i na nowo urządzili aranżację prezbiterium oraz naw. Skrzydła tryptyku (najpewniej po 1836 r.) posłużyły do wykonania zamknięcie sceny Grobu Pańskiego (urządzonej przez bernardynów w płn.-zach. części kościoła), reszta była składowana, gdzie ulegała destrukcji; ostatecznie w latach 1907-1912 wszystkie zachowane elementy zostały poddane konserwacji i umieszczone na specjalnych rusztowaniach na emporze północnej kościoła. W 1934 r. zostały przewiezione do Warszawy w celu renowacji (chociaż niektóre publikacje nieprawdziwie podają, że zostały wypożyczone na wystawę polskiej sztuki gotyckiej w Warszawie), następnie wywiezione przez Niemców w czasie II wojny światowej do Krakowa, do Torunia już nie powróciły; w 1953 r. znalazły się ponownie w Muzeum Narodowym w Warszawie, a w 1989 r. przeniesione do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie.